Sivjet shënon përvjetorin e njëqint të ardhjes së mbretit Wilhelm Vid dhe mbretëreshës Sofia në Shqipëri. Ky material u përgatit si pjesë e kërkesave shkencore për dokturaturë pranë Fakultetit të Historisë, Universiteti i Tiranës.
Caktimi i një princi protestant [1] për popullin shqiptar joprotestant mund të shqyrtohet nga disa këndvështrime, për shembull nga këndvështrimi i Fuqive të Mëdha, të cilat e caktuan Vilhelm Vidin më 1913, nga këndvështrimi i shqiptarëve, të cilët do të duhet t’i nënshtroheshin princit të ri dhe nga këndvështrimi i misionarëve protestantë, që po përhapnin ungjillin në viset shqiptare.
Këndvështrimi më vendimtar ishte ai i Fuqive të Mëdha. Lufta e shqiptarëve për autonomi e pastaj për pavarësi kishte qenë e guximshme për kushtet dhe kohët e tyre, por në kontekstin e fillimit të shekullit të njëzetë, kur Fuqitë po pozicionoheshin strategjikisht, sikur me paramendime për një luftë kolosale botërore, nuk mjaftonte vetëm këmbëngulja e shqiptarëve për të realizuar një shtet shqiptar por u desh një vendim i fortë nga Europa. Në librin e tij për historinë shqiptare të periudhës para Vidit 1874-1913, bazuar kryesisht në burimet osmane, George Gawrych shqyrton përpjekjet e shqiptarëve për vetëvendosje, por në fund konkludon: “Në prag të luftërave ballkanike, Shqiponja ishte ende e ruajtur në folenë e Gjysmëhënës Osmane; kështu pavarësia shqiptare doli si rezultat i një konvergjence zhvillimesh të jashtme dhe të brendshme më shumë se nga synimet dhe vullneti i vetë shqiptarëve.” [2] Gervase Belfield shkon më tej kur thotë në hyrjen e tij të librit The Six Month Kingdom (Mbretëria Gjashtë-mujore) se “Shqipëria ishte krijesë e Fuqive të Mëdha … Shqiptarët nuk luajtën asnjë rol në zgjedhjen e mbretit të tyre të ardhshëm, po ashtu sikur nuk kishin luajtur asnjë rol në caktimin e kufijve ose në hartimin e kushtetutës së tyre”. [3] Ndonëse Belfildi e tepron me këtë analizë duke lënë përshtypjen se shqiptarët ishin krejt pasivë, përsëri qëndron fakti se Fuqitë e Mëdha, jo shqiptarët, do të caktonin princin e ri për principatën e tyre të re (një principatë që u quajt “lodra e Fuqive” nga sekretari protestant i Vidit, irlandezi Duncan Heaton-Armstrong). [4]
Shoqëria protestante British Foreign and Bible Society (Shoqëria Biblike) filloi të punonte për gjuhën shqipe dhe për botimin e Biblës shqipe qysh më 1815. [5] Pastaj shoqëria e misionarëve amerikanë, The American Board of Commissioners for Foreign Missions (Bordi Amerikan), nisi punën e saj për ungjillizimin e shqiptarëve më 1877, kur dy çifte misionarësh (Edward Jenney dhe John Baird) shkuan në Manastir dhe u takuan dhe punuan me Gjerasim, Gjergj, Sevasti dhe Parashqevi Qiriazin, të cilët do t’i shërbenin me zell besimit ungjillor dhe çështjes kombëtare. [6] Më 1880 Gjerasimi shkoi në Korçë për të mbjellë kishën e parë shqiptare protestante. [7] Misionarët amerikanë mbërritën në Korçë e në Tiranë më 1908 për të zgjeruar punët. Megjithatë, në vitin 1913, në prag të caktimit të Vidit, komuniteti shqiptar protestant ishte akoma i vogël (rreth 200 vetë) [8], i përndjekur nga qeveria turke [9] dhe nga grekët [10], dhe i paaftë për t’i dhënë një princi të ri protestant ndihmë politike, aq më pak mbështetje ushtarake. Në fakt në këtë kohë protestantët mungojnë krejt nga raportet që jepeshin për përbërjen fetare të shqiptarëve. [11] Pse, atëherë, do të bindeshin Fuqitë se princi i ri duhet të ishte protestant kur populli ishte aq dukshëm joprotestant?
Përgjigjja zbulohet në studimin e politikës së Fuqive të Mëdha të sapodala nga Lufta e Parë Ballkanike dhe në prag të një lufte edhe më të zgjeruar europiane. Krijimi i Principatës Shqiptare kishte qenë një ide prej kohësh, por u bë realitet me vendimin zyrtar të Konferencës së Ambasadorëve më 29 korrik 1913. Shqipëria mbeti e gjymtuar por copëtimi i plotë i saj nuk qe i mundur meqenëse do të prishej përfundimisht paqja delikate europiane. Pas caktimit të kufijve, problemi më i madh ishte udhëheqja e shtetit të ri. Sfidat do të ishin kolosale për princin e ardhshëm. [12] Shqipëria embrionike ishte një “shkretëtirë”, në gjendje krize pas sundimit të gjatë dhe rënies së turbullt të Perandorisë Osmane. [13] Ajo po kërcënohej ushtarakisht nga fqinjët ballkanikë të pakënaqur me kufijtë e rinj. Populli ishte i varfër, i lodhur nga luftërat dhe kryengritjet, dhe po aq i përçarë politikisht sa ishte i bashkuar rreth konceptit të vetëvendosjes. Pak më vonë, në një darkë me Princ Vidin, Prenk Bib Doda e ka shprehur mjeshtërisht gjendjen e politikës së brendshme kur rrëfente: “Nëse Shqipëria do të udhëhiqet paqësisht, duhen varur tri njerëz: Ismail Qemali, Esad Pasha dhe unë. Sikur të ishim të vdekur ne të tre, Shqipëria do të mund të ecte”. [14]
Me këto sfida ekonomike, ushtarake e politike, parimi kryesor në zgjedhjen e princit duhet të ishte zotësia e kandidatit. Sigurisht, Fuqitë do të dëshironin një princ të aftë dhe të suksesshëm për të përligjur vendimin e tyre por në përgjithësi historianët gjykojnë se cilësia kryesore që kërkohej nuk ishte aftësia e kandidatit, por asnjanësia e tij. Madje, shpeshherë, shtrohet argumenti se Fuqitë (së paku ato me interesa më të forta në Shqipëri) preferonin një princ të dobët, në mënyrë që të zgjeronin ndikimin e tyre vetjak në bregdetin adriatik (ose, së paku, të pezullonin ndikimin e Fuqive rivale). [15]
Anësia ose asnjanësia e një kandidati do të gjykohej menjëherë nga përkatësia e tij fetare. Shqiptarët intelektualë si Pashko Vasa ishin përparimtarë në përpjeket e tyre për të rrëzuar këto koncepte, por ende në Europë, aq më tepër në Ballkan e në Shqipëri, popujt besonin, e jo pa arsye, se feja mbizotëronte në politikë. Ishin akoma gjallë perceptimi dhe propaganda se etiketa “mysliman” ishte sinonim për “turk” dhe etiketa “ortodoks” ishte sinonim për “grek” ose “serb” etj. Mendohej si e padyshimtë se një princ mysliman do të anonte nga politika turke, një princ katolik do të anonte nga politika austriake dhe një princ ortodoks do të anonte nga politika ruse-serbe- greke. Në këtë sfond, fakti që nuk ishin shumë shqiptarë protestantë e ndihmoi kandidaturën e Vidit protestant.
Mund të mendohej e kundërta, pra, që kandidati më i arsyeshëm do të ishte një mysliman, meqë shumica e popullit ishin myslimanë dhe mund t’i nënshtroheshin menjëherë. Abdyl Frashëri e përdori këtë logjikë që në vitin 1890, në një letër drejtuar kryeministrit italian Francesco Crispi me anë të cilës kërkonte autonomi për Shqipërinë nën drejtimin e mundshëm të Princit Fuat të Egjiptit (i cili ishte me origjinë shqiptare). Frashëri thoshte se një princ mysliman me origjinë shqiptare do të pranohej gjerësisht nga populli shqiptar por njëkohësisht theksonte se, në përgjithësi, shqiptarët nuk kushtonin rëndësi ndryshimeve fetare, ndaj do të pranonin stilin europian të drejtësisë dhe organizimit, [16] një argument që i jepte vend mundësisë së caktimit të një protestanti.
Kishte zëra edhe nga perëndimi në favor të një princi mysliman. Më 1906 Henry Brailsford, gazetari shumë i dalluar britanik dhe biri i një pastori protestant, ka shtruar këtë alternativë si e arsyeshme në librin e tij për popujt e Maqedonisë. [17] Pastaj më 1913 Kajzeri Vilhelm II i Gjermanisë, për çudi, ka shprehur parapëlqimin e tij për një kandidat mysliman më shumë se për vetë kushëririn e tij Vidi. Kajzeri e dinte sa të ndërlikuara do të ishin çështjet ballkanike për një udhëheqës perëndimor dhe parashikonte pengesat nga Fuqitë Entente; ndaj nuk donte që të turpërohej një princ gjerman. [18] Pavarësisht nga këto argumente në favor të një princi mysliman, u bë e qartë dhe e prerë që herët në bisedime se nuk mund të pranohej, në mos u ktheftë Shqipëria e sapodalë nga Perandoria Turke, në një shtet vasal të Turqisë. [19] Nuk duhet harruar se të gjitha Fuqitë e Mëdha ishin përgjithësisht të krishtera dhe deshën të mbronin minoritete të krishterë dhe të jepnin sinjal se Shqipëria, krijesa e tyre, do të ishte pjesë e perëndimit, jo e lindjes. [20]
Ndaj u vendos se princi duhet të ishte europian i krishterë. Nuk kishte pretendues seriozë ortodoksë për fronin shqiptar po dhe sikur të kishte, nuk do të gjenin përkrahje për shkak të kërcënimeve territoriale të fqinjëve ortodoksë (grekë dhe sllavë). Përveç kësaj, kujtesa e shqiptarëve myslimanë dhe katolikë ishte tepër e freskët për dhunën mizore të ortodoksëve ballkanikë kundër tyre. [21] As vetë ortodoksët shqiptarë nuk mund të besonin pa ngurrje tek një princ i huaj ortodoks, meqë kishin pasur përleshje me ortodoksë grekë lidhur me kufijtë [22] dhe meqë kisha ortodokse shqiptare ende nuk kishte shpallur autoqefalinë e vet.
Ngelën protestantët dhe katolikët. Me kalimin e kohës u vendos nga Fuqitë se kryesisht Austro-Hungaria dhe Italia do të merreshin me vendimin, sepse ato kishin interesat më kritike në rajon. [23] Meqenëse Italia dhe Austria kishin popullsi me shumicat katolike, mund të mendohet si e mirëqenë se do të binin dakord për një princ katolik. Por këto shtete ishin kundërshtarë në Adriatik dhe Austria do të fitonte më shumë nga kjo zgjidhje, meqë katolikët e veriut ishin më të lidhur politikisht me Austrinë. Italia nuk mund të rrezikonte rritjen e një qëndrimi pro-austriak nga princi i ardhshëm ose nga populli shqiptar. As nuk ishte në interesin e Rusisë që të rritej ndikimi i Austrisë në Shqipërinë Veriore. Pra, po ashtu sikur nuk pranohej që Shqipëria të kthehej në një vasal de fakto i Turqisë, as nuk mund të bëhej një protektorat de fakto i Austrisë. Ndaj Italia nguli këmbë – dhe Fuqitë bien dakord njëzëri – që princi duhet të ishte protestant, ndoshta jo si zgjidhja më pragmatike për Shqipërinë por, sigurisht, si zgjidhja më asnjanëse për Fuqitë. Arben Puto përmbledh argumentin e Fuqive kështu: Vidi, si gjerman protestant, “do të mund të siguronte një ekuilibër të paanshëm brenda vendit multifetar, por edhe përballë kontradiktave midis Fuqive gjatë mbretërimit të tij në fronin e Shqipërisë.” [24]
Shqiptarët ndoqën zhvillimet me interes dhe shprehën pikëpamjet e tyre lidhur me zgjedhjen e princit dhe me fenë e tij. Në një intervistë me gazetën The Evening News (Londër) më 29 prill 1913, Ismail Qemali ka përshkruar “princin ideal” të Shqipërisë, duke theksuar se duhet të ishte europian dhe “besimtar në një fe që nuk do të ngjallë xhelozitë e shqiptarëve myslimanë, katolikë romakë ose ortodoksë”. [25] Duket sikur Qemali po mendonte për fenë protestante, për të cilën kishte njohje dhe respekt. Madje pak javë më pas, më 20 maj 1913, Qemali bashkë me Mehmet Bej Konicën dhe Filip Nogën morën iniciativën të vizitonin qendrën e Shoqërisë Biblike në Londër “për të shprehur mirënjohje për ndihmën që i kishin dhënë çështjes shqiptare me Biblat etj.” [26] Me këtë dallohet se asnjanësia fetare e princit të ri nuk ishte vetëm kërkesa e Fuqive por edhe ajo e udhëheqësve shqiptarë, të cilët njihnin kulturën dhe psikologjinë e shqiptarëve. Pavarësisht nga bashkimi i shqiptarëve multifetarë “rreth flamurit” më 28 nëntor 1912, Qemali kuptonte realitetin se shqiptarët mund të bashkoheshin akoma rreth njerëzve dashakeqë, të cilët do të përdornin intrigat fetare për të destabilizuar shtetin e tyre foshnjor (siç ka ndodhur, në fakt, kur emisarët xhonturq dhe turkomanë vendës “u munduan të nxitnin te fshatarësia e varfër shqiptare paragjykimet fetare të luftës kundër regjimit të princit”). [27]
Shqiptarët nuk njohën mirë protestantizmin por as nuk ishin të gjithë të paditur fare për të, meqë për një gjysmë shekulli kishin krijuar lidhje me Bibël- shitësit anglezë dhe me misionarët amerikanë që po udhëtonin gjerësisht në viset e tyre. Rreth vitit 1878, Lord Alfred Herbert Paget kishte ndërtuar një vilë në Shkodër “si bazë për misionarët protestantë”. [28] Më 1880 Gjerasim Qiriazi themeloi kishën e parë protestante në Korçë dhe më 1891 familja Qiriazi themeloi shkollën e parë shqipe për vajza. [29] Më 1908 dy çifte protestantësh amerikanë, Phineas e Violet Kennedy (Kenedi) dhe Charles e Carrie Erickson (Erikson) u nisën për të përforcuar punën e re. Kenedi ishte diplomuar nga Princeton (ku kishte patur si profesor Woodrow Wilson, i cili u bë presidenti amerikan më 1913), kurse Eriksoni ishte diplomuar nga Yale. Protestantizmi iu duk shqiptarëve si një besim paqësor dhe iu bëri përshtypje mënyra se si protestantët po punonin me zell për përhapjen e gjuhës shqipe, mjetit të transportit të çështjes kombëtare. Politikisht shqiptarët nuk mund të vështronin më drejt Stambollit mysliman, dhe ndiheshin paksa të prerë në besë nga Europa katolike e ortodokse, e cila e kishte gjymtuar “Shqiptarinë”. Ndaj filluan të vështronin drejt Anglisë dhe Amerikës liridashëse, dy shtete që u konsideruan “protestante”. [30] Edith Durham raportoi se shqiptarët “nga Shkodra deri në Korçë” po prisnin me padurim princin e huaj dhe po ngulnin këmbë për zgjedhjen e Princit Arthur Connaught, birit të tretë të mbretëreshës protestante të Anglisë, Viktoria. [31]
Nuk është për t’u çuditur se Bordi Amerikan dhe misionarët e tij e mirëpritën caktimin e një princi protestant. Lajmi u përhap në shtypin amerikan se “Shqiptarët duan një princ protestant”. [32] Gëzimi i Bordit nuk ishte rrënjosur në iluzionin se një princ ose një qeveri do të mund të përhapte fenë ungjillore (besim i cili, në thelb, është personal e shpirtëror dhe përpiqet të rrijë larg karakterit politik e shtetëror). Përkundrazi, gëzimi i Bordit ishte rrënjosur në bindjen e tyre se populli shqiptar kishte ndjenja filoprotestante. Për më tepër, një protestant në fron do të shënonte sigurisht fundin e pengesave politike që u hodhën vazhdimisht nga qeveritarët turq dhe klerikët ortodoksë. Ndaj ungjillorët mund të gëzonin një liri të paparë për të vepruar në fushat fetare, arsimore dhe mjekësore.
Këto bindje u shprehen në një vëllim të veçantë 24-faqesh të Bordit Amerikan, Free Albania (“Shqipëria e Lirë”) më tetor 1913, me nëntitullin “Një situatë e rëndësishme dhe kritike për Bordin Amerikan”. Hyrja e vëllimit thotë se “në historinë njëqind-vjeçare të Bordit, nuk na është paraqitur asnjë mundësi e tillë si kjo”. Bazuar në dëshmitë e Eriksonit, Kristo Dakos, dhe biznesmenit të famshëm amerikan Charles Crane, i cili kishte mbështetur fuqimisht kandidaturën e Presidentit Wilson dhe kishte udhëtuar gjerësisht në Shqipëri, raportoi se shqiptarët ua kishin kërkuar Fuqive Europiane një princ protestant dhe se ata po shihnin misionarët e Bordit “si miqtë e tyre më të mirë”. U shpall se shqiptarët “po kërkojnë që Bordi Amerikan të përforcojë veprimtarinë e tij dhe të dërgojnë njerëzit të cilët do t’i ndihmojnë në rindërtime fetar, social, moral dhe arsimor.” [33]
Nuk ka shumë të dhëna për marrëdhënien e drejtpërdrejtë të misionarëve protestantë me Vidin, por ka disa fakte për t’u shënuar. Para se të caktohej Vidi, Çarlz Eriksoni kishte parashtruar si zgjedhjen më të përshtatshme Princin Oscar Bernadotte të Suedisë, sepse ishte “një burrë i karakterit të përkushtuar që do të gëzonte mbështetjen dhe simpatinë e gjithë popujve protestantë.” [34] Më vonë Eriksoni shprehu zhgënjimet e tij për Vidin, duke e kritikuar në shumë pika, pavarësisht se ishte protestant. Vërejtja më e spikatur ishte se nuk vizitoi popullin e tij (siç po bënin misionarët protestantë dhe Edith Durhami) dhe, kështu, dështoi për të fituar zemrat dhe besën e shqiptarëve të thjeshtë [35] (siç po bënin misionarët protestantë dhe Edith Durhami, e cila u quajt “mbretëresha e malcorëve”).
Eriksoni ndodhej jashtë Shqipërisë gjatë mbretërimit të Vidit; por familja Kenedi qëndroi, edhe pse ishte planifikuar për ta një vizitë në Amerikë në vitin 1913. Ata menduan se prania e tyre ishte “më e nevojshme në Shqipëri se në asnjë vend tjetër”. U takuan me Mbretin dhe Mbretëreshën pa kaluar shumë kohë pas ardhjes së tyre në pallatin mbretëror. Mbret Vidi e priti Fineas Kenedin “si mbështetësin dhe mikun e popullit” [36] dhe Mbretëreshë Sofia bisedoi me Violetën haptazi për vështirësitë dhe gëzimet që po përjetonte në Shqipëri. [37] Një misionare tjetër protestante dhe infermiere skoceze, Katharine Stuart Macqueen, vizitoi Mbretëreshën disa herë dhe ato biseduan strategjikisht për administrimin e spitaleve dhe jetimoreve dhe për punësimin e grave shqiptare. [38]
Sikur Vidi të kërkonte këshillë nga misionarët protestantë, si të huaj që kishin banuar prej kohësh mes shqiptarësh e që kishin fituar besën e tyre; sikur Vidi të ndiqte shembullin e tyre të afrimit me popullin; dhe sikur të dilte më shpesh nga strehimi i pallatit të Durrësit për t’u përfshirë me popullin në problemet e tyre reale, edhe në zona të thella, pavarësisht nga rreziqet, mbase fama e tij do të përhapej anembanë maleve dhe do të kishte qenë më i frytshëm në parandalimin e kryengritjeve. Por këto teza, edhe pse përsëriten shpesh dhe jo pa logjikë nga albanologët e shquar si Eriksoni dhe Durhami, tingëllojnë paksa romantike dhe nuk mund të vërtetohen historikisht. Në fund të fundit Vidi nuk ishte misionar e as udhëpërshkrues, por një princ politik i vendosur përballë sfidave gjigante dhe mes intrigave të superfuqive kombëtare dhe ndërkombëtare. Mbase diplomati anglez Aubrey Herbert ka ofruar interpretimin më të spikatur të situatës kur po reflektonte mbi interesimin e Ismail Qemalit se si do të përgjigjej sikur t’ia ofronin atij fronin shqiptar: “Nuk di çfarë të bëj. Do të ishte punë e vështirë sa s’ka. … Besoj se këto dele të shkreta nuk kanë për të marrë një princ të mirë. Çfarëdolloj princi, sikur të kuptonte vështirësitë, do të ishte gomar që të pranonte fronin – por, do të ishte gomar më i madh që të mos e pranonte”. [39] Me këtë mund të kuptohet më qartë dhe të paragjykohet më me butësi zvarritja e Vidit për ta pranuar fronin dhe për të ardhur në Shqipëri.
Një princ protestant ishte alternativa e vetme e pranueshme për Fuqitë për të garantuar asnjanësi. Ndër kandidaturat e pakta seriozë protestante, Vidi doli si më i miri në sytë e tyre: nuk ishte aq i fortë sa për të prishur ekuilibrin e kërkuar mes Fuqive e as nuk ishte aq i dobët sa për t’u dukur para shqiptarëve si kandidat qesharak. Përkundrazi, ishte shtatlartë e hijerëndë, me përvojë ushtarake, si Skënderbe në një kohë kritike kur kërkohej më shumë se një Skënderbe për të bërë të pamundurën. Për fat të mirë ose për fat të keq, populli e priti si një Skënderbe, ose si më tepër – si një Mesia mrekullibërës. Shumica e paditur e shqiptarëve kishin pritur që ai t’i largonte “të gjitha të këqijat”, duke menduar se “këtej e tutje do të pasonte menjëherë lulëzim i papërfytyruar, sikur një dorë magjike do të kalonte mbi ta”. [40] Ndaj Fan Noli do ta “falte” princin me thënien e tij të famshme për të: “Mund të kritikohet vetëm për faktin se nuk mund të bënte mrekulli.” [41]
Princ Vidi ishte një protestant i krishterë por jo Krishti vetë.
Referencat:
1 Princ Vidi quhet “protestant-ungjillor” nga Owen Pearson në librin Albania and King Zog (London: Centre for Albanian Studies, 2004) dhe në gazetën Northern Advocate (Zelanda e Re), January 27, 1914, p. 6. Ka nuanca të vogla të ndryshme midis emërtimeve “Protestant” dhe “Ungjillor” (për sqarim shih f. 13-19 të librit të David Young, Lëvizja protestante midis shqiptarëve, 1908-1911); zakonisht Vidi njihet vetëm si “Protestant”, një emërtim më formal që nuk e përcjell idenë e besimit personal dhe aktiv aq sa e përcjell emërtimi “Ungjillor”.
2 George Garwych, The Crescent and the Eagle: Ottoman Rule, Islam and the Albanians, 1874-1913 (London:
I.B. Tauris, 2006), 211.
3 Duncan Heaton-Armstrong, The Six Month Kingdom Albania 1914 (New York: I.B. Tauris, 2005), ix-x.
4 Heaton-Armstrong, The Six Month Kingdom, 173.
5 Xhevat Lloshi, Përkthimi i V. Meksit dhe redaktimi i G. Gjirokastritit 1819-182 (Tirana: Onufri, 2012), 25, 28.
6 John Quanrud, A Sacred Task: A True Story from Albania’s National Awakening (Waynesboro, GA: Authentic Lifestyle, 2002), 19-31.
7 David Young, Lëvizja protestante midis shqiptarëve 1908-1991 (Prishtinë: TENDA, 2011), 21.
8 Annual Report (1912), American Board of Commissioners for Foreign Missions (Boston: Congregational House, 1912), 82.
9 Ibid., 81-82.
10 Young, Lëvizja protestante, 54-55.
11 Për shembull, Audrey Herbert, në një letër drejtuar ministrit të jashtëm britanik Sir Edward Grey më 31.05.1913, propozon krijimin e një “Këshillë Klerikësh”, të përbërë nga katolikët, myslimanët, ortodoksët dhe bektashinjtë, duke treguar edhe shpresën e tij që bektashinjtë të njihen zyrtarisht. Kjo Këshillë do t’i largonte klerikët nga kuvendet politikë në mënyrë që “armiqësia fetare të mos i shtohet mllefit politik”. Por në raportet e tij Herberti nuk përmend shqiptarë protestantët — Audrey Herbert (ed. Bejtullah Destani), Albania’s Greatest Friend: Aubrey Herbert and the Making of Modern Albania: Diaries and Papers, 1904-1923 (London: I.B. Tauris, 2011), 99.
12 Nicola Guy. The Birth of Albania: Ethnic Nationalism, the Great Powers of World War I and the Emergence of Albanian Independence (London: I.B. Tauris, 2012), 68.
13 Heaton-Armstrong, The Six Month Kingdom, 22.
14 Joseph Swire. Albania, The Rise of a Kingdom (London: Williams & Norgate, 1929), 200.
15 M. Edith Durham, Twenty Years Balkan Tangle (London: G. Allen and Unwin, 1920), 259, cituar tek Miranda Vickers. The Albanians: A Modern History. (London: I.B. Tauris), 83.
16 Stavro Skëndi, The Albanian National Awakening (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1967), 316-317.
17 Henry Brailsford, Macedonia, Its Races and Their Future (London: Methuen & Co., 1906), 286-287.
18 Kaiser Wilhelm II në My Memoirs, 161, cituar në Swire, Albania, 197.
19 Guy, The Birth of Albania, 69.
20 Ibid.
21 Audrey Herbert (ed. Bejtullah Destani), Albania’s Greatest Friend: Aubrey Herbert and the Making of Modern Albania: Diaries and Papers, 1904-1923 (London: I.B. Tauris, 2011), 101.
22 Edwin Jacques, The Albanians: An Ethnic History from Prehistoric Times to the Present (Jefferson, NC: MacFarland, 1995), 342-343.
23 Guy, The Birth of Albania, 69.
24 Arben Puto. Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e fuqive të mëdha, 1912-1914 (Tirana: Toena 2012), 478.
25 “What the Albanians Say”, The Evening News (London), April 29, 1913.
26 Korrespondencë me dorëshkrim nga Charles Woods, 17 maj 1913, në arkivat e Institutit të Gjuhësisë dhe i Letërsisë Tirana (Arka 3, Kutia 1, Dosja nr. x, “Pjesë nga korrespondenca për botimet vitet: 1909-1913…”).
27 Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912-2000 (Tirana: SHBLU, 2007), 67-68.
28 Relacioni i datës 20 shtator 1962, në arkivat e Muzeut Historik të Shkodrës (Fondi Hamdi Bushati, Dosja Nr. 2, “Materiale ndihmëse etnografike, toponomastike, historike, e folkloriste”); dhe Herbert, Albania’s Greatest Friend, 116 (në shënim).
29 Young, Lëvizja protestante, 21.
30 Këto shtete u konsideruan si shtete protestante falë përqindjes së madhe të popullsive të tyre protestante por, në fakt, ishin shtete që mbronin lirinë e besimit, liri që ilustrohet me faktin se të dyja xhamitë e para në Amerikë do të ndërtoheshin nga shqiptarë më 1915 e 1919 – Julianne Hammer, Omid Safi, The Cambridge Companion to American Islam (New York: Cambridge University Press, 2013), 229.
31 Edith Durham, “The Albanian Question”, The Contemporary Review (October 1917), cituar tek Edith Durham, Albania and the Albanians: Selected Articles and Letters 1903-1944 (London: Centre for Albanian Studies, 2001), 88; Heaton-Armstrong, The Six Month Kingdom, 22.
32 “Shqiptarët duan një princ protestant”, Spartanburg Herald, October 29, 1913 (artikull i bazuar në fjalimin e Eriksonit në kuvendin e kishave kongregacionale në Amerikë).
33 James Barton. “Free Albania: A Momentous Situation Confronting the American Board”, Envelope Series (vol. XVI, nr. 3, October 1913), 2, 15.
34 Barton, “Free Albania”, 21.
35 Charles Telford Erickson (përg. Mal Berisha), Shqiptarët – Enigma e Ballkanit, pjesa e dytë (Tirana: Edualba, 2012), 187-188.
36 Princeton Alumni Weekly (vol. XIV, May 20, 1914), 669.
37 Edith Durham, Albania and the Albanians: Selected Articles and Letters 1903-1944 (London: Centre for Albanian Studies, 2001), 252.
38 Heaton-Armstrong, The Six Month Kingdom, xxv.
39 Herbert, Albania’s Greatest Friend, 93. Shih edhe burimin e cituar në shënimin 18, lidhur me fjalën e Kaizer Vilhem II.
40 Duka, Histori e Shqipërisë, 58-59.
41 Fan Noli, korrespondencë, në: Swire, Albania,195.