Me rastin e Ditës së Reformimit 2014, mendojmë se është me vend të theksojmë se lëvizja e krishterë protestante ndër shqiptarët nuk mund të interpretohet në mënyrë të duhur pa kuptuar protestantizmin në përgjithësi. Zakonisht njerëzit veprojnë në bazë të bindjeve të tyre, dhe veprimtarët e lëvizjes protestante shqiptare ishin të tillë. Veprimet e tyre për Perëndinë dhe për kombin shqiptar u informuan dhe u frymëzuan nga besimet e tyre. Nganjëherë besimet e tyre fetare motivuan veprimet e tyre më shumë, kurse në rastet e tjera, besimet e tyre nacionaliste motivuan veprimet e tyre. Por në më të shumtën e rasteve, bindjet e tyre fetare dhe nacionaliste ishin të ndërthurura, në proporcione të ndryshme, dhe veprimet e tyre u shërbyen të dy qëllimeve, qoftë në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë. Në Shqipëri, teologjia protestante pajtohej natyrshëm me përparësitë nacionaliste, si, barazi gjinore, arsim, përhapje e literaturës dhe ndërgjegjësim frymëror ndër njerëzit e thjeshtë.
Protestantizmi, siç nënkuptohet nga rrënja gjuhësore, lidhet me protesta. Në Mesjetë, ca klerikë dhe studiues katolikë romakë i çmonin mësimet e kishës së tyre sikur të kishin rënë keqas në kategorinë e herezisë, duke kundërshtuar hapur mësimet e qarta të Biblës. Kur dështuan kërkesat e tyre për reformim brenda kishës, ata protestuan, për shembull, siç bëri Martin Lutheri kur gozhdoi të nëntëdhjetë e pesë tezat në derën e kishës së Vitenburgut më 31 tetor, 1517. Kështu u bënë të njohur si “protestantë”. Në vitin 1522, Lutheri ka shkruar: “Po të lexoni të gjitha historitë e së kaluarës, nuk do të gjeni shekull si ky, qysh me lindjen e Krishtit”. Historiani Philip Schaff e titulloi Reformimin Protestant “ngjarja më e madhe në histori”, patjetër pas përhapjes së krishterimit në shekullin e parë. [1]
Kur Reformimi Protestant vërshoi në mbrarë Europën Perëndimore, kishat zyrtare të perëndimit dhe të lindjes e çmonin si një sekt të ri që po kërcënonte pushtetin e tyre. Meqë po dilte në skenë pesëmbëdhjetë shekuj pas lindjes së kishës—menduan ata—protestantët nuk mund të ishin një kishë e vërtetë. Protestantët, nga ana e tyre, pohuan se kisha më e vërtëtë është ajo që u qëndron më besnike Shkrimeve, jo ajo që mund të skicojë gjurmët e tyre deri te Pjetri dhe Dita e Rrëshajëve. Mësuan se besnikëria teologjike dhe frymërore ishin shenja më të sakta të vërtetësisë, sesa një vazhdimësi e pohuar formale dhe ligjore, e cila që tani ishte dyshuar për hir të përçarjes perëndim-lindje që u bë përfundimtare në vitin 1054.
Reformimi Protestant ka zhvilluar në kontekstin e rrethanave të ndërlikuara politike në Europë. Teologjia e tij, ndryshe nga teologjia katolike-romake, nuk zgjidhej nga një person ose trup autoritar mbarëbotëror, sepse nuk kishte në Protestantizëm ndonjë figurë si papë ose partiark. Udhëheqësit e tyre ishin teologë si Martin Luther (Gjermani), Gjon Kalvin (Francë), and Ulrih Zvingli (Zvicër). Ndonëse kishin ca dallime në interpretime teologjike, ata binin dakord me disa doktrina bazë dhe themelore, të cilët shpjegohen shumë qartë me pesë fraza latine, “pesë solae”-t. Reformatorët ngulnin këmbë që këto doktrina ishin aq të lashta sa vetë Dhiata e Re, jo një shpikje e re në shekullin e gjashtëmbëdhjetë. Shekuj përpara, kishte pasur grupe dhe udhëheqës që predikonin po këto mësime, si për shembull Valdensët (Francë-Itali), Jan Hus (Çeki) dhe Gjon Viklif (Angli). Të “pesë solae”-t, ose siç njihen ndryshe, si të pesë shtyllat e besimit protestant, përshkruajnë pikat teologjike që pranohen gjerësisht nga protestantët si pikat e bashkimit të tyre dhe njëkohësisht pikat dalluese midis tyre dhe teologjisë katolike dhe ortodokse. Janë baza teologjike për përpjekjet e krishtera ungjillore dhe duhen kuptuar patjetër, në mënyrë që të kuptohet veprimtaria misionare protestante ndër shqiptarët.
Sola Scriptura (Vetëm Shkrimi)
Çështja thelbësore e Reformimit Protestant ishte autoriteti. Kush ose çfarë ishte autoriteti përfundimtar në çështjet e besimit dhe të praktikave fetare? Reformatorët mësonin që ishte vetëm Shkrimi, jo fjalët e ndonjë kishe, prifti, pape, këshilli ose tradite. Si rrjedhojë, nëse Shkrimi ishte autoriteti përfundimtar, njerëzit duhej ta kishin në dorë atë. Epoka e printimeve ishte sjellë së fundi në Europë nga Johannes Gutenberg (i cili, si Skënderbeu, kishte vdekur në vitin 1468), duke e bërë Vetëm Shkrimi më shumë se thjesht një koncept teologjik. William Tyndale (1494-1536), përkthyesi i Biblës dhe protestant anglez dhe më vonë martir i krishterë, iu përgjigj kundërshtimeve të një studiuesi katolik romak duke e thumbuar: “Nuk dua t’ia di kush është Papa dhe gjithë ligjet e tij… nëse Perëndia ma kursen jetën për shumë vite, do të bëj që djali që mban plugun të dijë më shumë nga Shkrimi se di ti”. [2] Shekuj më vonë, kjo doktrine do të ishte një bazë themelore teologjike për themelimin e shoqërive biblike protestante si, Shoqëria Biblike Britanike dhe për Vendet e Huaja (British and Foreign Bible Society). Kjo do të thotë, nëse Bibla është autoriteti hyjnor për çështjet e jetës, besimit dhe përjetësisë, atëherë duhet të shpërndahet në mënyrë universale. Misionarët e Bordit Amerikan “besonin në modelin e vërtetë protestant që njerëzit, si gratë, ashtu edhe burrat, duhet të jenë në gjendje të lexojnë Biblën në gjuhën e tyre”. [3]
Solus Christus (Vetëm Krishti)
Një nga debatet mes kishës katolike romake dhe reformatorëve protestantë lidhej me frazën Extra ecclesiam nulla salus (“Jashtë kishës nuk ka shpëtim”). Reformatorët protestantë mësonin se shpëtimi ofrohej vetëm në bazë të Krishtit, specifikisht, jetës së tij pa mëkat, veprës flijuese në kryq dhe ringjalljes. Ky shpëtim vetëm në Krishtin nuk varej nga pozicioni i dikujt në një rrymë të veçantë kishtare. Protestantët besonin që shlyerja zëvendësuese e Jezu Krishtit ishte baza e mjaftueshme dhe e vetmja për shfajësimin e një mëkatari. Kjo doktrinë siguronte një të kuptuar të ri të gjërave shpirtërore për shqiptarët në shekullin e nëntëmbëdhjetë që jetonin në një kontekst ku fetë zyrtare ishin të lidhura përmes axhendave politike me klerikët që deklaronin autoritet për të çkishëruar ose për të shpallur ndëshkim të përjetshëm (një kontekst i cili e bëri Pashko Vasën të predikonte “Shqiptarinë” si fenë e shqiptarëve).
Sola Gratia (Vetëm Hiri)
Protestantët theksonin mësimet e Shkrimit që askush nuk mund ta përmbushë drejtësinë e kërkuar nga ligji i Perëndisë. Të gjithë njerëzit janë mëkatarë, meritojnë ndëshkim të përjetshëm dhe janë të paaftë për ta shfajësuar veten në gjykatën e një Perëndie të shenjtë. Shpëtimi mësohej se ishte një transaksion ligjor në emër të mëkatarit që quhet “shfajësim”: Jezusi mori mëkatet e botës dhe u ndëshkua për mëkatet e tyre. Kurse katolikët, megjithëse besonin në shfajësimin me anë të hirit, nuk besonin se ishte vetëm me anë të hirit [4], duke ngatërruar kështu shfajësimin me shenjtërimin.
Sola Fide (Vetëm Besimi)
Protestantët mësonin që shfajësimi që ofrohej vetëm me anë të hirit merrej, ose përvetësohej, vetëm me anë të besimit, jo përmes një kombinimi të besimit me veprat. Kjo doktrinë ishte “pikërisht shpirti i protestantizmit” [5] dhe në kontrast të thellë me doktrinën e shfajësimit të kishës katolike romake si të përcaktuar nga Këshilli i Trentit (1545-1563), e cila e shikonte shfajësimin si të varur nga veprat e mira dhe e cila, në njëfarë mase, e vlerësonte besimin e dikujt në Krishtin nga nënshtrimi i tyre ndaj kishës katolike romake. Veprat e mira, argumentonin protestantët, ishin shenja të nevojshme të shfajësimit të vërtetë, por në asnjë mënyrë nuk sillnin shfajësimin. Në formula matematikore, formula e kishës katolike romake mund të përshkruhej si Besim në Krishtin + Veprat = Shfajësim, ndërsa formula protestante do të ishte Besim në Krishtin = Shfajësim + Vepra. Protestantët mësonin që besimi ishte si një dorë që merrte dhuratën e hirit të Perënisë që sillte vepra të mira në një process që quhet shenjtërim, i cili ishte ndryshe nga shfajësimi.
Soli Deo Gloria (Vetëm Perëndisë Lavdia)
Protestantët theksonin që për shkak se krijimi dhe shpëtimi vinin tërësisht nga Perëndia, gjithë lavdia i përkiste Perëndisë, duke e përjashtuar vetëlavdërimin dhe krenarinë e njeriut.
Përfundim
Protestantizmi lindi në Europe rreth 500 vjet më parë në një kohë kur njerëzit dëshironin ndriçim të mendjes. Rezultoi në dega të reja të krishtera që dolën nga dega e dobësuar e kishës katolike romake. Po kështu, protestantizmi erdhi te shqiptarët në një kohë kur ata dëshironin ndriçim të mendjes dhe ishin gati për të dalë nga dominimi i Perandorisë Osmane të dobësuar.
Ndikimi i teologjisë protestante dhe rrjedhimet e saj kulturore mbi shoqërinë shqiptare është një temë mbi të cilën nuk janë bërë kërkime si duhet dhe kërkon studime të mëtejshme. Instituti për Studimet Shqiptare dhe Protestante ekziston për të përkrahur zbulimin e historisë dhe të mendimit shqiptar dhe protestant dhe vazhdon synimet e tij për t’u zhvilluar në një burim të maturuar për kërkime të së ardhmes.
_________________
[1] Philip Schaff. History of the Christian Church. Vol. 7 of 8. Peabody, Massachusetts: Hendrickson, 1996 (originally published 1888), p. 1-2.
[2] Foxe, John. Actes and monuments of these latter and perillous dayes … London: John Day, 1563, Book III, p. 570.
[3] Putney, Clifford. The Role of the American Board in the World: Bicentennial Reflections on the Organization’s Missionary Work, 1810-2010. Edited by Clifford Putney and Paul T. Burlin. Eugene, Oregon: Wipf & Stock, 2012, p. xx.
[4] The Roman Catholic Council of Trent anathematized this doctrine in Session VI, January 13, 1547, Canon 9.
[5] Schaff, Philip, ibid., pp. 20-23.
Përktheu Arta Cesula. Origjinali anglisht këtu.